Een van de mooiste boeken die ik ooit gelezen heb: “Het uur van de engel” van Karel Schoeman. Hieronder de recensie, zoals die vandaag in het Reformatorisch Dagblad stond:

Zwijgend en verwonderd observeren

Ergens valt een scheiding tussen lezers en lezers. Sommige boeken maken die opvallend helder. Wie romans van de Zuidafrikaan Karel Schoeman leest  – en al spoedig weer weglegt, of dat juist niet meer kan – weet iets meer over zichzelf.

“Dit leven” (2014) voert de lezer tweehonderd pagina’s lang mee in de aarzelende, haperende herinneringen van een oude vrouw die haar leven lang op dezelfde schapenboerderij woonde. Er gebeurt gewoon niets, klagen plotjagers. Geeft niets, jubelen taalgenieters. Schoeman heeft het zo mooi weten op te schrijven dat het een verhaal is geworden ‘van bijna hypnotische kracht dat de lezer binnentrekt in dit leven.’ Bepaalde lezers dan. Die in ‘Het uur van de engel’ – de volgende, tweemaal zo dikke roman van Schoeman die uitgeverij Brevier liet vertalen – dus dubbel op de proef worden gesteld.

De negentiende-eeuwse schaapherder Daniël Josias Steenkamp kreeg visioenen en zag engelen op zijn pad. Daar zong hij zelfgemaakte liederen over, zodat ze hem Danie Versies gingen noemen wat soms verachting, soms respect inhield. Steenkamps leven was kort. Maar zijn verzen overleefden. Zo’n boeiende hoofdpersoon trekt. Gretig sluit je je aan bij de mannen die in dit boek ieder hun eigen zoektocht naar hem ondernemen: Nico Breedt, een TV-producent, Jodocus de Lange (“meneer Jood”), een dichtende onderwijzer en Gottlob Deodatus (“Japie”) Heyns, V.D.M. Van deze eerwaarde komt het nogal mechanische verslag waarmee het boek na een korte proloog begint, en dat zo precies mogelijk probeert te beschrijven wat Steenkamp gezien heeft (de engel bezette “een plaats in de lucht van ongeveer drie duim boven een doornstruik”) en wat getuigen er over te zeggen hadden.

Dat is immers wat iedereen, inclusief de lezer, verlangt te weten: heeft Steenkamp nou echt wat gezien of niet? Was het een stoornis, een godsdienstige obsessie? Hoe meer concrete details, hoe sneller we onze conclusies kunnen trekken. Dat weet Schoeman natuurlijk. Ook dat zo’n ‘politieverslag’ uiteindelijk hoogst onbevredigend is. Maar hij wil het verlangen op de proef stellen. Daarom bouwt hij zijn verhaal heel langzaam op, eerst laat hij lezers ruiken, proeven, ademen in het Afrikaanse landschap dat hij als decor heeft gekozen. Rondom hen weeft hij een web van natuurmystiek en onderhuidse emoties. En heel lang laat hij Steenkamp zelve in de mist, zijn engelen al helemaal.

Breedt, de eerste met wie we op pad gaan, zoekt materiaal voor een film over Steenkamp, maar vindt niets spannends. ‘Mensen houden er niet van om lang te moeten kijken,’ zegt hij tegen de behulpzame mevrouw Duifie die het plaatselijke museum beheert. ‘Ze raken heel gauw verveeld, maar een paar seconden en dan hebben ze al geen zin meer om zich te concentreren en op te nemen wat je ze laat zien.’ Verdedigt de auteur hier op voorhand zijn eigen schrijven? Is dit kritiek op de film- en televisiecultuur en een pleidooi voor het langzame boek? Het zou allemaal kunnen. Hoe meer je graaft in Schoemans betoverende proza, hoe meer lagen je aantreft. Wat gelaagdheid betreft, overtreft ‘Het uur van de engel’ ‘Dit leven’. Dat heeft vooral te maken met de knappe opbouw. De ‘stemmen’ die aan het woord komen, vertellen veel maar niet alles. Dat vult een andere stem aan – soms eerder, soms later – waardoor puzzelstukjes heel langzaam en geruisloos vallen, als sneeuwvlokken, als dauw op een mostapijt dat steeds meer kleurschakeringen krijgt.

Je voelt Jood worstelen met zijn geaardheid, zichzelf overeind houdend met de levenstaak een echt Afrikaanse dichter aan de vergetelheid te ontrukken. Hij wil dat vooral beter doen dan dominee Heyns, die volgens hem “een en al minzaamheid, welwillendheid en vrome oogkleppen” is. Diezelfde Heyns blijkt in zijn eigen stem dan weer een zeer innemend mens te zijn, worstelend met zijn zinnelijkheid, drijvend op zijn roeping na een Godservaring onder de lichtlaaiende kroon van een eikenboom, en steeds opnieuw gedeukt in de confrontatie met “verjaarde grieven en gefnuikte ambities” binnen het dorp. Heyns durft de vraag aan, zonder er met iemand over te kunnen spreken: “Waarom niet ook hier een engel of een stem, waarom dat niet evengoed als de zon door het licht van de bladeren, ’s morgens in de vroegte?”

Eindelijk komt het verslag van Steenkamp zelf, puur en zuiver in de overgave aan zijn Heer. Hij preekte voor “de zachtmoedigen en nederigen van hart”. En zo moet hij zelf geweest zijn, luisterend naar de fluisterstem van deze roman als geheel. Het wordt bevestigd door Steenkamps zus, die aan het einde van het boek nog een ‘vrouwenstem’ krijgt toebedeeld. Danie zweeg er zelf over, maar hij heeft onrecht en geweld geleden. De parallellen die Steenkamp oproept met zowel Samuël, David en Jesaja en (en niet het minst Jezus Zelf) maken de vraag naar de echtheid van zijn ervaringen gaandeweg onbelangrijk.

Een roman die aan een puur materialistisch wereldbeeld morrelt, is waardevol. Als zo’n boek ook nog eens het systeem dat alles psychologisch weg verklaart laat wankelen, hou je de adem in. Maar het meest grootse aan ‘Het uur van de engel’ – dat allesbehalve ‘bekerend’ geschreven is – is die mild dwingende vraag: durven we ons over te geven aan een mysterie?

Wat Nico Breedt, die niks vindt in dat dorp en er toch blijft hangen ten diepste drijft, wat hem trekt in die wankele verzen van twijfelachtig niveau (die bovendien meermalen overgeschreven en bijgeschaafd zijn), is het verlangen naar een eigen ‘engel’, een persoonlijke Godservaring in een verder troosteloos bestaan.

Misschien is het dát verlangen dat ook lezers naar het einde van dit boek drijft, waar de zoektocht naar Steenkamps waarheid een vraag naar waarheid in het binnenste blijkt te zijn. Daar valt de échte scheiding, helder en overrompelend als de verschijning van de engel zelf. “Het lege landschap, dood en uitgebeten in de winter, is plotseling verheerlijkt en de leegheid is uitgebot en tot bloei gekomen. Begrip is niet mogelijk: wie met het visioen wordt geconfronteerd, kan slechts zwijgend en verwonderd observeren, registreren en aanvaarden, roerloos op de plaats waar hij staat.”

N.a.v. “Het uur van de engel”; Karel Schoeman; uitg. Brevier, Kampen, 2015; ISBN 9789491583506; 400 blz.; € 24,95